.png)
.jpg)
Η ωρίμανση του εγκεφάλου με τον χρόνο
Αν σκεφτούμε τους ιδιοφυείς, ένα χαρακτηριστικό που συνήθως τονίζεται είναι η πρόωρη ικανότητά τους. Ο Μότσαρτ μπορούσε να παίζει πιάνο σε ηλικία 4 ετών, ο Αϊνστάιν έγραψε τη διάσημη θεωρία του για τη σχετικότητα στα 26 του, και ο 19χρονος Μαρκ Ζάκερμπεργκ σκέφτηκε την πολυεκατομμυριούχο ιδέα του Facebook. Σημαίνει αυτό ότι η νοημοσύνη κορυφώνεται σε νεαρή ηλικία; Μήπως όλες οι ικανότητές μας επιδεινώνονται καθώς μεγαλώνουμε; Ας ξεκινήσουμε το ταξίδι μας ακολουθώντας πώς αλλάζει ο εγκέφαλος στη διάρκεια της ζωής.
Όταν γεννιούνται τα μωρά, τα περισσότερα από τα όργανά τους είναι ήδη σχηματισμένα και λειτουργικά, ωστόσο, υπάρχει ένα που παραμένει σε “εργασία”: ο εγκέφαλος. Κατά τα πρώτα χρόνια ενός βρέφους, κάθε νευρώνας σχηματίζει περισσότερες από ένα εκατομμύριο συνδέσεις ανά δευτερόλεπτο. Αυτές οι επαφές είναι αυτές που κάνουν τον εγκέφαλό μας να λειτουργεί. Η πρώιμη παιδική ηλικία είναι μια περίοδος για τους νευρώνες να εξερευνήσουν και να κάνουν όσες περισσότερες συνδέσεις είναι δυνατόν, ωστόσο, δεν μπορούμε να διατηρήσουμε όλες αυτές.
Οι συνδέσεις που χρησιμοποιούνται πιο συχνά γίνονται ισχυρότερες, ενώ αυτές που δεν χρησιμοποιούνται τελικά εξαλείφονται. Με αυτόν τον τρόπο, η επικοινωνία γίνεται πιο αποτελεσματική. Αυτό είναι ένα κλειδί, καθώς τα εγκεφαλικά κύτταρα πρέπει να επικοινωνούν συνεχώς μεταξύ τους. Διάφορες περιοχές του εγκεφάλου είναι υπεύθυνες για διαφορετικές ικανότητες. Η επιβίωσή μας εξαρτάται από την ταχεία ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ τους.
Για παράδειγμα, η θέα ενός λιονταριού στη φύση ενεργοποιεί μια δομή του εγκεφάλου που ανιχνεύει απειλές, αυτή η περιοχή επικοινωνεί με άλλες περιοχές που ελέγχουν τις κινητικές λειτουργίες και σου λέει: φύγε, ανόητε! Όπως μπορείς να φανταστείς, όσο πιο γρήγορα συμβαίνει αυτό, τόσο καλύτερες είναι οι πιθανότητες διαφυγής σου. Αλλά αυτό δεν είναι μόνο σημαντικό σε καταστάσεις ζωής ή θανάτου. Οι σκέψεις μας, τα σχέδια, η επίλυση προβλημάτων ή οι ικανότητες μάθησης εξαρτώνται επίσης από την αποτελεσματική επικοινωνία των νευρώνων.
Κάτι τόσο πολύτιμο πρέπει να προστατεύεται, οι συνδέσεις που παραμένουν ενισχύονται χάρη στην λεγόμενη μυελίνη. Η μυελίνη είναι ένα μονωτικό στρώμα που περιβάλλει τις νευρικές προjections όπως ένα μονωτικό γύρω από ένα καλώδιο. Με αυτό το μόριο, οι νευρώνες είναι πιο ανθεκτικοί και τα ηλεκτρικά τους σήματα ταξιδεύουν πιο γρήγορα. Η μυελίνη εμφανίζεται σταδιακά καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, ενισχύοντας τη λειτουργία του εγκεφάλου.
Για να αντιληφθείτε την επίδρασή του, οι επιστήμονες έχουν αναπτύξει τεστ στα οποία μετρούν τον χρόνο που χρειάζεστε για να απαντήσετε. Φανταστείτε ότι βλέπετε ένα αντικείμενο από μια παράξενη προοπτική, για παράδειγμα, ένα κουτάλι τοποθετημένο όπως στην εικόνα. Για να το αναγνωρίσουμε, ο εγκέφαλός μας πρέπει να χρησιμοποιήσει διαφορετικές περιοχές. Όσο περισσότερη μυελίνη έχουμε, τόσο πιο γρήγορα επικοινωνούν αυτές οι περιοχές, χρειάζονται λιγότερο χρόνο για να απαντήσουν.
.png)
Η μυελίνωση και οι νευρωνικές συνδέσεις αυξάνουν τον όγκο του εγκεφάλου μέχρι περίπου την ηλικία των 40, και μετά αρχίζει να συρρικνώνεται καθώς ο ιστός αρχίζει να εκφυλίζεται. Ωστόσο, δεν αλλάζει κάθε μέρος του εγκεφάλου την ίδια στιγμή. Οι περιοχές που χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να ωριμάσουν είναι αυτές που εκφυλίζονται πρώτες.
Οι μεγαλύτερες απώλειες αρχίζουν ήδη στα 30 μας και συμβαίνουν στον προμετωπιαίο φλοιό –σημαντικός για την προσοχή, τον προγραμματισμό, τη λογική, την επίλυση προβλημάτων– και στον ιππόκαμπο –σχετίζεται με τη μάθηση, τη μνήμη και την πλοήγηση-. Αλλά πώς μεταφράζονται αυτές οι αλλαγές στην ευφυΐα μας; Δεν υπάρχει ελπίδα για εμάς μετά τα είκοσι;
Εξέλιξη των γνωστικών λειτουργιών
Καθώς μεγαλώνουμε, σίγουρα νιώθουμε ότι οι ικανότητές μας μειώνονται. Ωστόσο, αν έπρεπε να υποβληθείτε σε σοβαρή χειρουργική επέμβαση, ποιον θα επιλέγατε να την εκτελέσει: έναν φοιτητή ιατρικής που μόλις αποφοίτησε –με έναν υπερμυελινωμένο εγκέφαλο– ή έναν χειρουργό με χρόνια εμπειρίας πίσω από το νυστέρι;
Ακριβώς, η απάντησή μας εδώ μας λέει ότι δεν είναι τόσο απλό όσο να πούμε ότι οι νεότεροι άνθρωποι είναι πιο έξυπνοι. Πρόσφατες μελέτες υποδεικνύουν ότι όχι μόνο δεν υπάρχει κορυφή για την ευφυΐα μας, αλλά δεν υπάρχει και περίοδος στη ζωή μας κατά την οποία όλες οι ικανότητές μας είναι στο καλύτερό τους. Η βραχυπρόθεσμη μνήμη για οικογενειακές ιστορίες, για παράδειγμα, αρχίζει να φθίνει ήδη στο τέλος του λυκείου, η αφηρημένη σκέψη φτάνει στην κορυφαία της απόδοση στην πρώιμη ενήλικη ζωή και αρχίζει να επιδεινώνεται μετά τα 30 μας. Επιπλέον, το λεξιλόγιο και οι γενικές γνώσεις δεν φτάνουν στο πλήρες δυναμικό τους μέχρι μετά τα 40α γενέθλιά μας.
Πώς είναι αυτό δυνατόν; Μπορεί να αναρωτιέστε. Λοιπόν, η νοημοσύνη μας δεν είναι ομοιογενής, μπορεί να χωριστεί σε δύο διαφορετικούς τύπους. Ο πρώτος ονομάζεται ρευστή νοημοσύνη και αντιπροσωπεύει την ικανότητά μας να λύνουμε νέες προκλήσεις. Αυτή είναι αυτή που στην πραγματικότητα μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, εξηγώντας γιατί είναι δύσκολο για τους ηλικιωμένους να μάθουν να χρησιμοποιούν μια νέα τεχνολογία όπως ένα smartphone. Αυτός ο τύπος νοημοσύνης απαιτείται επίσης για την αφηρημένη σκέψη, επομένως, τα παζλ και τα μαθηματικά προβλήματα γίνονται ολοένα και πιο δύσκολα καθώς μεγαλώνουμε.
Αντίθετα, βρίσκουμε την κρυσταλλωμένη νοημοσύνη, που είναι η συσσώρευση γνώσεων και δεξιοτήτων κατά τη διάρκεια της ζωής. Αυτός ο δεύτερος τύπος νοημοσύνης απαιτεί εμπειρία, επομένως αυξάνεται καθώς μεγαλώνουμε. Περιλαμβάνει γνώσεις ιστορίας –ή/και γεγονότα για τον Star Wars, ανάλογα με το άτομο– αλλά υποδηλώνει επίσης την ικανότητα αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον μας. Αν έχουμε αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα πολλές φορές, θα γίνουμε πολύ καλοί στην επίλυσή του.
Τα τεστ IQ αξιολογούν κατά προτίμηση την ρευστή νοημοσύνη, οδηγώντας στην ιδέα ότι οι νέοι είναι πιο έξυπνοι. Ωστόσο, αν αξιολογήσουμε τις επιδόσεις των 18-27 ετών σε σύγκριση με αυτές των 60-80 ετών σε καθημερινά προβλήματα –όπως ζητήματα εργασίας ή οικογενειακές συγκρούσεις– οι ηλικιωμένοι υπερέχουν της Gen Z.
Το ίδιο συμβαίνει όταν μιλάμε για εξειδίκευση σε συγκεκριμένο τομέα. Οι μεσήλικες χειρουργοί έχουν αντιμετωπίσει διάφορους τύπους προβλημάτων κατά τη διάρκεια της πρακτικής τους, συγκεντρώνοντας μια ευρεία γκάμα εργαλείων για την οπτικοποίηση και την εφαρμογή λύσεων στις πιο κοινές επιπλοκές. Με τα λόγια ενός από τους συγγραφείς της μελέτης “η γνώση δεν αντισταθμίζει μια φθίνουσα ενήλικη νοημοσύνη; είναι η νοημοσύνη!”. Αλλά ποια είναι αυτή η έννοια της αποζημίωσης;
Αποζημίωση στον γηρασμένο εγκέφαλο
Ο εγκέφαλος δεν είναι ένα στατικό όργανο, μπορεί να προσαρμοστεί στις αλλαγές για να διατηρήσει τις ικανότητές μας. Αυτό γίνεται κρίσιμο όταν μιλάμε για τη γήρανση. Με έναν τρόπο, μπορούμε να δούμε τον εγκέφαλο ως ένα σύστημα που είναι ικανό να “αντεπιτίθεται” στην επιδείνωση που σχετίζεται με την ηλικία. Ένα σαφές παράδειγμα είναι όταν σκεφτόμαστε να ακολουθήσουμε μια διαδρομή. Οπτικοποιήστε το μονοπάτι από το σπίτι σας στο σούπερ μάρκετ. Δεν έχει σημασία αν είστε 20 ή 60, μπορείτε να το κάνετε με κλειστά μάτια.
Ωστόσο, αν αρχίσουν έργα κατασκευής και κλείσουν τον δρόμο που συνήθως περνάς, οι νέοι και οι ηλικιωμένοι θα αντιδράσουν διαφορετικά. Ένας 20χρονος έχει έναν χάρτη του περιβάλλοντος και θα φανταστεί γρήγορα μια εναλλακτική διαδρομή. Αντίθετα, το άτομο στα 60 του έχει αυτοματοποιήσει τη σειρά κινήσεων “Πηγαίνω αριστερά μέχρι το τέλος του δρόμου, μετά στρίβω δεξιά…”. Έτσι, θα είναι πιο δύσκολο για τον ηλικιωμένο να φτάσει στο σούπερ μάρκετ, καθώς έχουμε καταστρέψει τη γνωστική του στρατηγική.
Γιατί διαφορετικές στρατηγικές για τον ίδιο στόχο; Η αναπαράσταση ενός χάρτη εξαρτάται από τον ιππόκαμπο – όπως είπαμε στην αρχή, μία από τις δομές που επηρεάζονται περισσότερο από την ηλικία – ενώ η αυτοματοποίηση των κινήσεων βασίζεται σε μια άλλη περιοχή του εγκεφάλου που υποφέρει λιγότερο από αναδιαμόρφωση.
Η αλλαγή της περιοχής του εγκεφάλου σε αυτήν που παραμένει σε καλύτερη κατάσταση μας επιτρέπει να φτάσουμε στο σούπερ μάρκετ παρά την εκφύλιση του ιππόκαμπου. Είναι σημαντικό ότι δεν ανιχνεύουμε διαφορές εκτός αν αλλάξει ο δρόμος, οπότε αν και η στρατηγική του ιππόκαμπου είναι πιο ευέλικτη, η ανεξάρτητη θα λειτουργήσει στα πιο κοινά σενάρια.
Για να γίνουν τα πράγματα σαφή, ο εγκέφαλος μεταμορφώνεται συνεχώς, φτάνοντας σε διαδοχικές κορυφές για διαφορετικές γνωστικές ικανότητες στη διάρκεια της ζωής. Ακόμα και όταν ορισμένες περιοχές αρχίζουν να επιδεινώνονται, οι λειτουργίες τους μπορούν να αντισταθμιστούν για να εκτελούν καθημερινές δραστηριότητες. Είναι αλήθεια ότι οι νέοι είναι πιο προετοιμασμένοι για ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον, κάτι που έχει νόημα, γιατί για ένα παιδί όλα είναι νέα και υπάρχει τόσα πολλά να μάθει! Καθώς μεγαλώνουμε, η ενέργεια φαίνεται να εστιάζει στην αξιοποίηση της εμπειρίας και στην απόκτηση εξειδίκευσης.
Μη φοβάσαι πια
Τα καλά νέα είναι ότι η σύναψη και η μυελίνωση επηρεάζονται από την εμπειρία. Αυτό σημαίνει ότι οι κυκλώματα ενισχύονται με τη συνεχή χρήση. Ανεξάρτητα από το εκπαιδευτικό υπόβαθρο, οι πνευματικά διεγερτικές δραστηριότητες, όπως η ανάγνωση, η συγγραφή ή η επίλυση σταυρόλεξων βοηθούν να αντιστραφεί η γνωστική παρακμή.
Επιπλέον, αν σας αρέσει να ακούτε μουσική, είναι η τυχερή σας μέρα! Οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι αυτό το χόμπι μπορεί να ενισχύσει την ικανότητα του εγκεφάλου να προβλέπει γεγονότα και να παραμένει συγκεντρωμένος. Τέλος, δεν είναι έκπληξη ότι η κοινωνική αλληλεπίδραση επηρεάζει θετικά τη γνωστική λειτουργία, απλά προσπαθήστε να φανταστείτε όλα τα απαραίτητα στοιχεία: αναγνώριση προσώπου, προσοχή, μνήμη… Το μήνυμα είναι: μείνετε πνευματικά ενεργοί!
Ο εγκέφαλος είναι ένα πλαστικό όργανο που ποτέ δεν σταματά να αλλάζει, αντίθετα με ό,τι πιστευόταν συνήθως, αυτή η μεταμόρφωση δεν είναι απλώς επιδείνωση με την πάροδο του χρόνου. Άλλωστε, θυμηθείτε ότι ο Θερβάντες δημοσίευσε το “Δον Κιχώτη” όταν ήταν 58, το “Η καταγωγή των ειδών” του Δαρβίνου κυκλοφόρησε όταν ήταν 50, και ο Ρίγκαν εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη πολιτική σκηνή σε ηλικία 53. Οι πνευματικές επιτυχίες δεν περιορίζονται στους νέους!
.png)
